꧋ꦤꦩꦸꦁꦚꦺꦴꦧꦶ

Materi Wayang Kelas X

WAYANG

Wayang punika nggadahi teges ingkang manéka warna. Wonten ingkang mastani bilih wayang punika saking tembung Ayang-ayang minangka gegambaraning jalma. Ugi wonten ingkang mastani bilih wayang punika cekakan saking tembung “WAyahe sembahYANG” ingkang tegesipun wayanipun Sholat. Sanèsipun nyebutaken bilih wayang punika cekakan saking tembung “WAHANANE HYANG” Tembung Wahana tegesipun panggènan, déné tembung Hyang tegesipun Gusthi ingkang hakarya jagad.

Babon cariyos wayang punika miturut sujarahipun saking Negara India, inggih punika saking cariyos Ramayana saha Mahabharata. Cariyos Ramayana ingkang basa sankretanipun Rāmâyaṇa saking tembung Rāma dalah Ayaṇa ingkang tegesipun Lampahing Rama. Cariyos punika dipunanggit déning Walmiki (Valmiki) utawi Balmiki. Déné cariyos Mahabharata ingkang dipunanggit déning Begawan Byasa atau Vyasa, cariyos punika wosipun ngèngingi Pandawa saha Kurawa ingkang rebatan Negara Astina. Ananging cariyos Ramayana saha Mahabharata punika rikala ing tlatah Jawa lajeng kagubah malih déning para winasis, pramila punika wonten beda-beda antawisipun cariyos Ramayana saha Mahabharata ingkang saking India kaliyan ingkang wonten ing Jawa. Déné wayang piyambak miturut sumber ingkang wonten, minangka kabudayan asli Jawa ingkang sampun wonten sadèrèngipun cariyos Ramayana saha Mahabharata mlebet ing Jawa.

Gèsèr gumantining jaman salajengipun sumbering cariyos wayang boten namung saking Mahabahrata saha Ramayana, ananging ugi wonten babon cariyos wayang sanèsipun kadosdéné cariyos Panji, cariyos seta, cariyos saking Timur tengah lsp. Beda-bedaning babon cariyos wayang punika amargi ngrembakaning donya pagelaran wayang. Pramila punika jininsing wayang boten namung wayang Walulang utawi golèk nanging sansaya kathah. Tuladhanipun wonten wayang bèbèr, wayang kancil, wayang pothehi lsp. 

Dipuntingali saking bahan ingkang dipunagem kanggé ndamel wayang, wayang kapérang dados pinten-pinten jinis, antawisipun inggih punika Wayang Bèbèr, Wayang Golèk, Wayang Suket, Wayang Gethuk, Wayang Klithik, Wayang Kulit. 

A.   JINIS-JINISING WAYANG

1.       Wayang bèbèr

Inggih punika wayang ingkang dipuntontonaken kanthi migunakaken mori ingkang dipunsungging lajeng dipunbèbèr, bilih sampun paripurna lajeng dipungulung malih. Wayang punika salah satunggalipun nyariosaken lelampahanipun Jaka Kembang Kuning kaliyan Dèwi Sekartaji.

2.       Wayang Purwa

a.       Wayang Thengul

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun wong/boneka). Wayang Thengul adatipun mendhet lampahan (crita) Wayang Menak (Amir Hamzah).

   

b.       Wayang Purwa Gedhog (Wasana)

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Gedhog (Wasana) adatipun mendhet lampahan (crita) Radèn Panji Inu Kertapati lan Dèwi Sekartaji.

   

c.        Wayang kulit purwa

Ringgit ingkang dipundamel saking lulang (kulit kewan ternak kadosdéné Lembu, mahesa utawi Menda), nyariyosaken lampahan Mahabharata saha Ramayana.

  

d.       Wayang Golèk Menak Yogyakarta

·  Wayang Ménak inggih punika wayang ingkang cariyosipun adhedhasar lakon ménak. Wayang ménak adatipun nganggé wayang golèk (wayang golèk ménak), nanging ugi wonten  ingkang nganggé wayang kulit. Sapérangan tiyang  uga mastani  wayang thengul.

·  Wayang golèk ménak inggih punika wayang ingkang dipunparingi sandhangan kadosdéné wayang kulit purwa, inggih punika kanthi nganggé jamang, kuluk, sumping, saha  sapanunggalanipun. Gandhèng cariyosipun mendhet seking cariyos ménak ingkang aslinipun saking Persia, pramila paraga wayangipun  kadosdéné tiyang Arab, inggih punika nganggém jubah.

e.                             Wayang Krucil

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang) alit-alit (kawangun tanganipun wudhar setunggal, tangan setunggalipun malangkrik). Wayang Krucil adatipun mendhet laampahan (cariyos) Babad (kados kethoprak)

f.         Wayang Kulit Betawi/ Tambun

·            Wayang Betawi utawa wayang Tambun inggih punika wayang kulit khas Betawi ingkang sumebar ing tlatah Jakarta, Tangerang, Bogor saha Bekasi. Para ahli sejarah nginten bilih wontenipun wayang punika kawiwitan nalika Sultan Agung nggebag perang Jakarta. Gamelan ingkang dipunginaaken kadosdéné wayang kulit Banyumas kadosdéné gambang saha calung. Ing babagan tembang, sabetan, saha lakon wayang kulit betawi kadosdéné wayang golèk Sundha. Lelagon khas Betawi ugi  saged mlebet kanthi saé. Lumrahipun ngginakaken basa Betawi ingkang égalitèr, caturan ing antawisipun para paraga wayang boten nganggo tatakrama kadosdéné basa Jawa. Urut-urutanipun jejer ugi saged dipunwolak-walik. Pagelaran saged dipunwiwiti kanthi gara-gara. Ingkang dados ciri wancinipun inggih punika caturan ing antaranipun dhalang kaliyan para pamirsa kadosdéné ing lenong.

g.       Wayang wong

wayang ingkang dipunparagaken déning tiyang kanthi njogèd sarta dipungameli. Wayang Wong adatipun mendhet lakon cariyos Ramayana saha Mahabharata.

3.       Wayang Madya

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Madya adatipun kapendhet saking lampahan utawi cariyos Mahabharata (mendhet lampahan Parikesit saha turun-turunanipun, kadosdéné Yudayana, Gendrayana, Sudarsana dumugi Jayabaya). Wayang Madya nate kondhang nalika jaman Kraton Demak saha Pajang.

4.       Wayang Gedhog / Klitik

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kajeng gèpèng. Wayang Klithik adatipun mendhet lampahan utawi cariyos Damarwulan.

5.       Wayang ménak

Inggih punika Wayang ingkang kadamel  saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Ménak limrahipun mendhet  lampahan utawa cariyos dhakwah agama Islam (mendhet lampahan Wong Agung Jayèngrana, Umarmaya saha Umarmadi).

6.       Wayang Modern

a.       Wayang Wahana

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahana adatipun mendhet lampahan utawa cariyos kahanan gesang sapunika.

b.       Wayang Kancil

 Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang. Wayang Kancil adatipun mendhet lampahan utawi cariyos kancil. 

c.        Wayang Wahyu

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahyu adatipun mendhet  lampahan utawi cariyos Pawartos Injil (Piwulang Agama Kristen lan Khatolik).

d.       Wayang suluh (Pancasila)

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kulit atawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Suluh adatipun mendhet lampahan cariyos gesanging tiyang ing sabendintenipun.

e.       Wayang Dongèng

Wayang dongèng punika boten namung kanggé lare alit, naging ugi para wiranem, saha tiyang sepuh. Wayang dongèng ing mriki migunakakén paraga awujud kéwan. Paraga kéwan ing mriki dipunparingi jeneng miturut jenising kéwan kasebut. Pagelaran Wayang Dongèng diiringi gendinging gamelan saha lelagon dolanan lare. Pentas wayang dongèng boten wonten paugeran utawi pathokanipun kadosdéné pagelaran wayang kulit. ing wayang dongèng kathah ngrembag babagan lingkungan saha sosial. Wayang dongèng, kejawi dadi tontonan ugi saged dados tuntunan.

 

f.        Wayang potèhi

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka nanging wujudipun alit-alit). Wayang Potèhi adatipun mendhet lampahan/ cariyos Babad Cina (Kraton Tar-Tar).

g.       Wayang Jemblung

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Jemblung adatipun mendhet lampahan utawi cariyos Babad (kados déné kethoprak). Wayang Jemblung sumebar wonten ing tlatah Pesisir Ler Jawa (Blora, Cepu saha  Bonjonegara).

Ubarampe salebeting pagelaran wayang purwa punika antawisipun;

v  Layar/Geber/kelir

Kelir kadamel  saking  bahan tekstil warni pethak pinalipit warni abrit utawi cemeng. panjangipun 12 meter, wiyaripun 1.5 – 2 meter.

v  Bléncong

Suluh (cara kinanipun) deles kapuk  lenga klentik. Nanging sapunika bléncong dipungantos mawi lampu  bolam ( 200 W ).

v  Wayang / ringgit wacucal

Piranti baken ingkang kadamel saking lulang titatah saha sinungging utawi ginambar manut lakonipun.

v  Cempurit piranti ingkang kanggé nggapit wayang  kadamel saking  sungu mahesa.

v  Simpingan  kiwa saha tengen

Wayang ingkang tinancepaken  ing gedebog jejer - jejer minangka paes. Ingkang siring tengen Brataséna (wayang ageng ) ngantos dumugi  satriyan ( wayang ingkang alit ). Ingkang siring  kiwa  Buta  Raton ngantos dumugi wayang alitan.

v  Kothak wadhah wayang

Kothak kadamel saking kajeng ;

panjang                        : 190 cm / 170 cm

Wiyar                            : 85 cm / 85 cm

Kandel                          : 12- 15 cm /12 cm

v  Cempala asta ( saking kajeng )

Kajeng binubut èndah dawanipun udakawis 1,25 jengkal ( kilan ), ginanipun kanggé ndhodhog kothak paring  sasmitha tumrapipun para niyaga.

v  Cempala suku

Wesi gligen binubut èndah dawanipun 1/2 kilan ( jengkal ) jinepit ing jempol suku kanggé nuthuk keprak.

v  Keprak ( saking tosan )

v  Niyaga saha Pesindhèn

Tukang nabuh gamelan cacahipun wonten 12 – 15 tiyang utawi langkung ndhèrèk kabetahanipun. Pesindhen / waranggana  ingkang nglaras tetembangan.

v  Gamelan

Gamelan ugi dipunwastani gangsa, punika piranti ingkang kanggé ngiring lampahanipun ringgit. Wondéné gamelan punika wonten  kalih warnanipun;

a.       Gamelan Slendro

b.       Gamelan Pelog

Materi Sesorah Kelas X

SANGU SAHA CAK - CAKANIPUN SESORAH

Sesorah utawa tanggap wacana inggih punika ngandharaken gagasan utawi penggalihan kanthi tetembungan ingkang dipunucapaken dhateng tiyang kathah. Bab-bab ingkang saged nuwuhaken saé saha remenipun tiyang ingkang midhangetaken punapa ingkang nembé kaandharaken nalika sesorah kedah kagatosaken kanthi saèstu. Wonten ing ngriki kawastanan sekawan wa setunggal ba. Gamblangipun sekawan wa satunggal ba inggih punika:

1.       Wicara/basa

Basa kedah dipunpilih ingkang cocog kaliyan tiyang ingkang dipunadhepi, jinising acara, sarta suwasana. Basa ingkang dipunpilih ingkang saged utawi gampil dipuntampi tiyang sanès. Prayogi ngginakaken tembung-tembung saha ukara ingkang prasaja. Basa ingkang boten dakik-dakik, nanging tetep nuhoni paugeran, satemah mujudaken basa ingkang laras sarta leres. Wicaranipun utawi pangucapipun kedah cetha. Umpaminipun anggènipun ngucap a, i, u, è, ê, é, o saha saged mbédakaken pangucap antawisipun  ta saha tha, da saha dha.

2.       Wirasa

Wirasa tegesipun kedah saged nyurasa sarta mangertosi kanthi saèstu punapa ingkang dipunngendikakaken utawi dipunandharaken nalika sesorah. Boten ngemungaken apalan tanpa mangertosi tegesipun. Kanthi mangertosi saèstu punapa ingkang dipunandharaken badhé mahanani wedaling wicara saged lancar saha kapireng prasaja.

3.       Wirama

Wirama tegesipun kedah saged ngatur wiramaning swanten, inggih punika lirih soranipun, alon cepetipun, andhap inggilipun utawi intonasi-nipun swanten. Nalika sesorah kedah mbudidaya sampun ngantos kados tiyang maos utawi apalan.

4.       Wiraga

Wiraga tegesipun kedah saged nyocogaken ébahipun sarira kaliyan punapa ingkang nembé dipunwedharaken. Nalika sesorah prayoginipun mantep, teteg, mirsani dhateng sedaya tamu, asta ngapurancang, nanging tetep luwes saha boten kaku.

5.       Busana

Busana tegesipun ageman ingkang dipunagem kedah jumbuh kaliyan suasana sarta acara ingkang nembé lumampah.

Wonten pamanggih sanès ingkang mratèlakaken babagan sangunipun tiyang ingkang badhé sesorah. Tumrapipun tiyang ingkang badhé sesorah prayogi manawi nindakaken ingkang kawastanan SAPTAMA, inggih punika:

1.     Magatra.

Nggladhi dhateng bleger; wewujudan, anggènipun ngadi busana saha ngadi sarira trep, pantes saha jangkep.

2.    Malaksana

Nggladhi cara-caranipun anggènipun tindak. Tindakipun saben sapecak sajangkah kedaha tinata runtut, luwes, mrabawa, boten ingah-ingih.

3.    Mawastha

Nggladhi anggènipun jumeneng. Anggènipun jumeneng kedah jejeg, boten pareng dhoyong mangiwa punapa déné manengen. Antawisipun suku kanan saha kéring boten pareng keciyuten utawi kewiyaren.

4.    Maraga

Anteng, boten gumeter. Ébah éwahing pasemon saha sarira kedah jumbuh kaliyan isining sesorah.

5.    Malagawa

Trampil saha trengginas. Boten ngleler ugi boten kesesa-sesa.

6.    Matanggap

Tanggap dhateng sadaya swasana.

7.    Mawwat

Tatag tangguh tanggon tanggung jawab praptèng ngendhon. Tanggel jawab dhateng sadaya ingkang sampun kangendikakaken.

Tiyang ingkang badhé sesorah prayogi sanget manawi ngginakaken cecepengan ingkang kacekak TOP, inggih punika:

T	à	Titèn ( saben wonten adicara/upacara, purun nggatosaken). Boten remen tampikan,    lajeng purun mbiji punika saé sasa botenipun)
O	à	Opèn manawi ningali sesorah lajeng dipuncathet, manawi manggihaken tembung-tembung ingkang karaosaken menjila.
P	à	Panèn dipuntata dados ukara saha cecawis ingkang prasaja nanging  tetep murakabi.

v  Ingkang kedah dipunsingkiri sampun ngantos nggadhahi raos:

1.       Rikuh, isinan, manawi dipundhawuhi lajeng plenthot-plenthot, pawadan boten gadhah klambi,  dedegipun kirang pas, malah nawakaken tiyang sanès.

2.       Kéguh, gampil kénging godha, lajeng grogi, amargi wonten sedhèrèkipun, wonten  pangingggilipun,  ajrih manawi dipungegujeng, lsp.

3.       Jiguh, tiyang ingkang gampil gugupan, usag-useg, kados tiyang ingkang boten    siyaga ing gati, mlampah mrika-mriki ngantos umpetan.

v  Tiyang sesorah, temtu nggadhahi ancas ingkang gumathok. Miturut ancasipun sesorah saged kagolongaken:

1.     Wursitawara, ular – ular, , wasita wara, tetembungan kanggé mastani sesorah ingkang ancas saha isinipun ngandharaken bab kautaman, pitutur, saha sapiturutipun.

2.     Sesorah saha medhar sabda, tetembungan punika kanggé mastani ingkang sipatipun umum tumraping olah pangandikan sangarsaning tiyang kathah.

3.     Atur pambagyaharja, tetembungan kanggé mastani sesorah ingkang ancas saha isinipun nampi rawuhipun para tamu.

4.     Tanggap Wacana, tetembungan kanggé mastani sesorah ingkang ancas saha isinipun nanggapi aturing pambagyaharja.

5.     Atur pawartos, umpaminipun sesorah ing rapat-rapat, promosi barang, lsp.

6.     Atur panglipur, umpamanipun ing adicara sripah, atur saking pambéla sungkawa, sesorah ing ngajengipun tiyang ingkang nembé nampi musibah bebendu alam, lsp.

7.     Pangajak, umpaminipun: sesorah ing panyuluhan-panyuluhan. Sesorah punika kanggé nuwuhaken kapitadosan pamiarsa dhumateng punapa ingkang dipunandharaken saha kanthi iklas nindakaken punapa ingkang sampun dipunmangertosi.

8.     Saged ugi pinten-pinten ancas ing nginggil punika dipuncakup wonten ing satunggaling sesorah.

v  Tata caraning (metode) sesorah saged katindakaken kanthi manéka warna, ing antawisipun:

1.       Kanthi maos naskah,

Sesorah ingkang kanthi maos naskah punika nggadhahi kekirangan utawi cacad, inggih punika badhé ketingal kaku, boten luwes. Awit ingkang sesorah namung tansah ningali dhateng naskah ingkang kawaos.

2.       Kanthi cara apalan

Cara punika asring katindakaken  déning tiyang ingkang nembé sinau/ gladhèn sesorah, inggih punika kanthi nyawisaken naskah (teks) rumiyin lajeng dipunapalaken.

3.       Kanthi cara Impromptu

Cara punika asring katindakaken déning tiyang ingkang sampun kulina sesorah saha sampun baud anggènipun sesorah. Cara punika boten nyawisaken materi ingkang badhé kaandharaken, awit wekdalipun ingkang cumpen. Kanthi kawasisanipun, kawruh saha pengalamanipun sesorah saged lumampah kanthi saé.

4.       Kanthi cara  ekstemporan

Cara punika tiyang ingkang badhé sesorah damel cengkorongan materi ingkang badhé dipunandharaken, utawi damel cathetan alit. Salajengipun cengkorongan wau lajeng dipunngrembakakaken kanthi ukaranipun piyambak.

Samadyaning bebrayan ageng wonten kalanipun kula saha panjenengan kasuwun paring atur pangandikan wonten ngarsanipun tiyang kathah, saged punika wonten adicara arisan RT, pèngetan dinten kamardhikan, upacara pawiwahan. Lsp.

Yektosipun sintena kémawon saged dados minangka paraga ingkang ngandharaken sesorah, ing ngadhap punika sakpérangan sarat manawi badhé paring pangandikan lumantar sesorah Jawi ;

1.       Pirsa babagan undha – usuk basa, tegesipun sintena ingkang badhé paring pangandikan wonten ngarsaning tiyang kathah wajib mangertos saha pirsa undha – usuk basa, satemah saged ngginakaken basa ingkang trep saha jumbuh kaliyan kawontenan ingkang lumampah.

2.       Pirsa babagan ayahaning adicara, tegesipun sintena ingkang badhé paring pangandikan wonten ngarsaning tiyang kathah kedah mangertos saha pirsa ayahaning adicara, tegesipun mangertos adicara punapa ingkang saweg lumampah.

3.       Pirsa babagan ulah kridaning swara, tegesipun anggènipun ngendikan membat mentuling swara dipunwigatisaken.

4.       Pirsa babagan swasana, tegesipun rikala utawi nalika ngendikan sageda tansah tumuju wonten ngarsanipun para lenggah saha sageda tanggap ing sasmitha lantip ing panggraita kanthi mirsani sasmitha samadyaning para lenggah.

5.       Pirsa babagan ngadi salira, ngédi busana, tegesipun magertos saha saged njumbuhaken tumraping pangageming busana, satemah saged jumbuh kaliyan kawontenan ingkang lumampah.

Maraga salebeting sesorah boten namung kedah nguwaosi bab – bab ingkang kaandharaken ing nginggil kalawau, nanging ugi wonten sakpérangan bab ingkang dipunawisi tumraping sintena ingkang nedya nglampahi maraga sesorah kadosta :

1.       Manawi anggènipun maraga sesorah mawi catetan utawi seratan, soroting nétra boten namung tumuju dhumateng catetan kémawon, nanging sageda warata dhumateng para ingkang sami lenggah.

2.       Manawi anggènipun maraga sesorah boten mawi catetan utawi seratan, dipunsingkiri utawi dipunawisi tetembungan “eeee” salebeting ngendika.

3.       Manawi microphone utawi mic wonten stand mic –ipun, prayoginipun asta kekalih ngapurancang.

4.       Manawi mic dipunasta, asta tengen ingkang nyepeng mic, wondéné asta ingkang kiwa kaparingaken sakngajengipun padharan, boten dipunlebetaken salebeting sak celana.

Basa ingkang kaginakaken salebeting sesorah adat ingkang sampun – sampun ngginakaken basa Krama Inggil, punapadéné basa éndah basa ingkang rinengga, tetembungan – tetembungan Krama – Inggil binawur kaliyan tetembungan basa Kawi. Basa Kawi ingkang asring kaginakaken antawisipun :

·         Surya, tegesipun srengèngè. Nanging tembung surya ing ngriki kaginakaken kagem nyuraos teges tanggalan salebeting taun Masèhi ; Surya kaping 12 Juli 2010

·         Candra, tegesipun rembulan, nanging tembung candra ing ngriki kaginakaken kagem nyuraos teges tanggalan salebeting taun Jawi ; Candra kaping 4 Sapar 1943 Dal windu Kuntara.

·         Pracima, tegesipun kilèn ; Wanci Nuswantara imbang pracima.

·         Purwa, tegesipun kawitan utawi kéblat wétan.

·         Uttara, utawi utara tegesipun lèr.

·         Daksina, tegesipun kidul.

·         Madya, tegesipun tengah.

·         Wasana. Tegesipun pungkasan.

·         Lebda, tegesipun mumpuni ing sabarang kawruh.

·         Pana, tegesipun mangertos ing saliring perkawis.

·         Poyan, tegesipun maringi pitutur.

·         Mangastuti, tegesipun tansah maringi panjurung donga.

·         Ri, tegesipun ing.

v  Sakpérangan panganggèning asung pakurmatan.

Asung pakurmatan salebeting sesorah basa Jawi, mliginipun ing purwaning pangandikan punika, setunggal – saha setunggalipun kedah kajumbuhaken murwat kaliyan kalenggahaning para ingkang lenggah ;

1.       Tumraping para kasepuhan, utawi sesepuh, asung pakurmatan ingkang kaginakaken ;

Wonten ngarsanipun para sesepuh pinisepuh ingkang tuhu kinabekten, ingkang pana ing pamawas, lebda ing pitutur, ingkang tansah sinandhing kitab suci kalaming Ilahi ingkang tansah mangastuti dhumateng pepoyaning kautaman.

2.       Tumraping para pangarsatama instansi,  asung pakurmatan ingkang kaginakaken ;

Wonten ngarsanipun para nayaka praja, satriyaning nagari, tuwin para pangemban pangembating praja kinarya sonsong agunging para kawula dasih ingkang tuhu pantes tinulad sinudarsana.

3.       Tumraping para kadang ingkang sami kalenggahanipun, asung pakurmatan ingkang kaginakaken ;

Wonten ngarsanipun para kadang tumaruna, kadang manggalaning karya ingkang tansah tinangsul talining kekadangan.

4.       Tumraping sedaya para tamu, asung pakurmatan ingkang kaginakaken ;

Sanggyaning para ingkang sami lenggah kakung sumawana putri ingkang tansah sinugata sagunging pakurmatan.