Materi Wayang Kelas X

WAYANG

Wayang punika nggadahi teges ingkang manéka warna. Wonten ingkang mastani bilih wayang punika saking tembung Ayang-ayang minangka gegambaraning jalma. Ugi wonten ingkang mastani bilih wayang punika cekakan saking tembung “WAyahe sembahYANG” ingkang tegesipun wayanipun Sholat. Sanèsipun nyebutaken bilih wayang punika cekakan saking tembung “WAHANANE HYANG” Tembung Wahana tegesipun panggènan, déné tembung Hyang tegesipun Gusthi ingkang hakarya jagad.

Babon cariyos wayang punika miturut sujarahipun saking Negara India, inggih punika saking cariyos Ramayana saha Mahabharata. Cariyos Ramayana ingkang basa sankretanipun Rāmâyaṇa saking tembung Rāma dalah Ayaṇa ingkang tegesipun Lampahing Rama. Cariyos punika dipunanggit déning Walmiki (Valmiki) utawi Balmiki. Déné cariyos Mahabharata ingkang dipunanggit déning Begawan Byasa atau Vyasa, cariyos punika wosipun ngèngingi Pandawa saha Kurawa ingkang rebatan Negara Astina. Ananging cariyos Ramayana saha Mahabharata punika rikala ing tlatah Jawa lajeng kagubah malih déning para winasis, pramila punika wonten beda-beda antawisipun cariyos Ramayana saha Mahabharata ingkang saking India kaliyan ingkang wonten ing Jawa. Déné wayang piyambak miturut sumber ingkang wonten, minangka kabudayan asli Jawa ingkang sampun wonten sadèrèngipun cariyos Ramayana saha Mahabharata mlebet ing Jawa.

Gèsèr gumantining jaman salajengipun sumbering cariyos wayang boten namung saking Mahabahrata saha Ramayana, ananging ugi wonten babon cariyos wayang sanèsipun kadosdéné cariyos Panji, cariyos seta, cariyos saking Timur tengah lsp. Beda-bedaning babon cariyos wayang punika amargi ngrembakaning donya pagelaran wayang. Pramila punika jininsing wayang boten namung wayang Walulang utawi golèk nanging sansaya kathah. Tuladhanipun wonten wayang bèbèr, wayang kancil, wayang pothehi lsp. 

Dipuntingali saking bahan ingkang dipunagem kanggé ndamel wayang, wayang kapérang dados pinten-pinten jinis, antawisipun inggih punika Wayang Bèbèr, Wayang Golèk, Wayang Suket, Wayang Gethuk, Wayang Klithik, Wayang Kulit. 

A.   JINIS-JINISING WAYANG

1.       Wayang bèbèr

Inggih punika wayang ingkang dipuntontonaken kanthi migunakaken mori ingkang dipunsungging lajeng dipunbèbèr, bilih sampun paripurna lajeng dipungulung malih. Wayang punika salah satunggalipun nyariosaken lelampahanipun Jaka Kembang Kuning kaliyan Dèwi Sekartaji.

2.       Wayang Purwa

a.       Wayang Thengul

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun wong/boneka). Wayang Thengul adatipun mendhet lampahan (crita) Wayang Menak (Amir Hamzah).

   

b.       Wayang Purwa Gedhog (Wasana)

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Gedhog (Wasana) adatipun mendhet lampahan (crita) Radèn Panji Inu Kertapati lan Dèwi Sekartaji.

   

c.        Wayang kulit purwa

Ringgit ingkang dipundamel saking lulang (kulit kewan ternak kadosdéné Lembu, mahesa utawi Menda), nyariyosaken lampahan Mahabharata saha Ramayana.

  

d.       Wayang Golèk Menak Yogyakarta

·  Wayang Ménak inggih punika wayang ingkang cariyosipun adhedhasar lakon ménak. Wayang ménak adatipun nganggé wayang golèk (wayang golèk ménak), nanging ugi wonten  ingkang nganggé wayang kulit. Sapérangan tiyang  uga mastani  wayang thengul.

·  Wayang golèk ménak inggih punika wayang ingkang dipunparingi sandhangan kadosdéné wayang kulit purwa, inggih punika kanthi nganggé jamang, kuluk, sumping, saha  sapanunggalanipun. Gandhèng cariyosipun mendhet seking cariyos ménak ingkang aslinipun saking Persia, pramila paraga wayangipun  kadosdéné tiyang Arab, inggih punika nganggém jubah.

e.                             Wayang Krucil

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang) alit-alit (kawangun tanganipun wudhar setunggal, tangan setunggalipun malangkrik). Wayang Krucil adatipun mendhet laampahan (cariyos) Babad (kados kethoprak)

f.         Wayang Kulit Betawi/ Tambun

·            Wayang Betawi utawa wayang Tambun inggih punika wayang kulit khas Betawi ingkang sumebar ing tlatah Jakarta, Tangerang, Bogor saha Bekasi. Para ahli sejarah nginten bilih wontenipun wayang punika kawiwitan nalika Sultan Agung nggebag perang Jakarta. Gamelan ingkang dipunginaaken kadosdéné wayang kulit Banyumas kadosdéné gambang saha calung. Ing babagan tembang, sabetan, saha lakon wayang kulit betawi kadosdéné wayang golèk Sundha. Lelagon khas Betawi ugi  saged mlebet kanthi saé. Lumrahipun ngginakaken basa Betawi ingkang égalitèr, caturan ing antawisipun para paraga wayang boten nganggo tatakrama kadosdéné basa Jawa. Urut-urutanipun jejer ugi saged dipunwolak-walik. Pagelaran saged dipunwiwiti kanthi gara-gara. Ingkang dados ciri wancinipun inggih punika caturan ing antaranipun dhalang kaliyan para pamirsa kadosdéné ing lenong.

g.       Wayang wong

wayang ingkang dipunparagaken déning tiyang kanthi njogèd sarta dipungameli. Wayang Wong adatipun mendhet lakon cariyos Ramayana saha Mahabharata.

3.       Wayang Madya

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Madya adatipun kapendhet saking lampahan utawi cariyos Mahabharata (mendhet lampahan Parikesit saha turun-turunanipun, kadosdéné Yudayana, Gendrayana, Sudarsana dumugi Jayabaya). Wayang Madya nate kondhang nalika jaman Kraton Demak saha Pajang.

4.       Wayang Gedhog / Klitik

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kajeng gèpèng. Wayang Klithik adatipun mendhet lampahan utawi cariyos Damarwulan.

5.       Wayang ménak

Inggih punika Wayang ingkang kadamel  saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Ménak limrahipun mendhet  lampahan utawa cariyos dhakwah agama Islam (mendhet lampahan Wong Agung Jayèngrana, Umarmaya saha Umarmadi).

6.       Wayang Modern

a.       Wayang Wahana

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahana adatipun mendhet lampahan utawa cariyos kahanan gesang sapunika.

b.       Wayang Kancil

 Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang. Wayang Kancil adatipun mendhet lampahan utawi cariyos kancil. 

c.        Wayang Wahyu

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahyu adatipun mendhet  lampahan utawi cariyos Pawartos Injil (Piwulang Agama Kristen lan Khatolik).

d.       Wayang suluh (Pancasila)

Inggih punika wayang ingkang kadamel saking kulit atawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Suluh adatipun mendhet lampahan cariyos gesanging tiyang ing sabendintenipun.

e.       Wayang Dongèng

Wayang dongèng punika boten namung kanggé lare alit, naging ugi para wiranem, saha tiyang sepuh. Wayang dongèng ing mriki migunakakén paraga awujud kéwan. Paraga kéwan ing mriki dipunparingi jeneng miturut jenising kéwan kasebut. Pagelaran Wayang Dongèng diiringi gendinging gamelan saha lelagon dolanan lare. Pentas wayang dongèng boten wonten paugeran utawi pathokanipun kadosdéné pagelaran wayang kulit. ing wayang dongèng kathah ngrembag babagan lingkungan saha sosial. Wayang dongèng, kejawi dadi tontonan ugi saged dados tuntunan.

 

f.        Wayang potèhi

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka nanging wujudipun alit-alit). Wayang Potèhi adatipun mendhet lampahan/ cariyos Babad Cina (Kraton Tar-Tar).

g.       Wayang Jemblung

Inggih punika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Jemblung adatipun mendhet lampahan utawi cariyos Babad (kados déné kethoprak). Wayang Jemblung sumebar wonten ing tlatah Pesisir Ler Jawa (Blora, Cepu saha  Bonjonegara).

Ubarampe salebeting pagelaran wayang purwa punika antawisipun;

v  Layar/Geber/kelir

Kelir kadamel  saking  bahan tekstil warni pethak pinalipit warni abrit utawi cemeng. panjangipun 12 meter, wiyaripun 1.5 – 2 meter.

v  Bléncong

Suluh (cara kinanipun) deles kapuk  lenga klentik. Nanging sapunika bléncong dipungantos mawi lampu  bolam ( 200 W ).

v  Wayang / ringgit wacucal

Piranti baken ingkang kadamel saking lulang titatah saha sinungging utawi ginambar manut lakonipun.

v  Cempurit piranti ingkang kanggé nggapit wayang  kadamel saking  sungu mahesa.

v  Simpingan  kiwa saha tengen

Wayang ingkang tinancepaken  ing gedebog jejer - jejer minangka paes. Ingkang siring tengen Brataséna (wayang ageng ) ngantos dumugi  satriyan ( wayang ingkang alit ). Ingkang siring  kiwa  Buta  Raton ngantos dumugi wayang alitan.

v  Kothak wadhah wayang

Kothak kadamel saking kajeng ;

panjang                        : 190 cm / 170 cm

Wiyar                            : 85 cm / 85 cm

Kandel                          : 12- 15 cm /12 cm

v  Cempala asta ( saking kajeng )

Kajeng binubut èndah dawanipun udakawis 1,25 jengkal ( kilan ), ginanipun kanggé ndhodhog kothak paring  sasmitha tumrapipun para niyaga.

v  Cempala suku

Wesi gligen binubut èndah dawanipun 1/2 kilan ( jengkal ) jinepit ing jempol suku kanggé nuthuk keprak.

v  Keprak ( saking tosan )

v  Niyaga saha Pesindhèn

Tukang nabuh gamelan cacahipun wonten 12 – 15 tiyang utawi langkung ndhèrèk kabetahanipun. Pesindhen / waranggana  ingkang nglaras tetembangan.

v  Gamelan

Gamelan ugi dipunwastani gangsa, punika piranti ingkang kanggé ngiring lampahanipun ringgit. Wondéné gamelan punika wonten  kalih warnanipun;

a.       Gamelan Slendro

b.       Gamelan Pelog